Odpowiedzialność członków zarządu NGO

  1. Stan obecny:

Organizacje pozarządowe – stowarzyszenia i fundacje – są najczęściej zarządzane przez kilkuosobowy organ zarządu, wybierany odpowiednio przez walne zgromadzenie członków czy też fundatorów / radę fundacji. Obowiązek posiadania organu zarządzającego wynika wprost z Prawa o stowarzyszeniach (art.11 pkt 3) czy ustawy o fundacjach (art.10). Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie dodaje wymóg „kolegialnego organu zarządzania”, niezależnego od organu kontroli w przypadku organizacji pożytku publicznego (art. 20).

 

Członkowie zarządu często pełnią swoje funkcje społecznie, nie pobierając wynagrodzenia z tego tytułu. Nie zmienia to faktu, że obowiązki i odpowiedzialność spoczywająca na nich z racji zasiadania w organie zarządzającym organizacją pozarządową są w wielu obszarach takie same, jak w przypadku zarządów innych jednostek. Świadomość, a raczej nieświadomość tego stanu rzeczy, wielu członków zarządów stowarzyszeń czy fundacji może prowadzić do trudnych sytuacji dla organizacji i dla nich osobiście.

 

Odpowiedzialność członków zarządu wynika z aktów prawnych, m.in. z ustawy o rachunkowości, kodeksu karno-skarbowego, ordynacji podatkowej czy kodeksu cywilnego, ale też ze statutu organizacji. Statut bowiem jest aktem, który powinien przewidywać zakres odpowiedzialności członków zarządu organizacji za działania związane z jej funkcjonowaniem. Warto dodać, że zarząd odpowiada za swoje działania wobec organu, który go powołał – odpowiednio przed walnym zgromadzeniem członków czy radą fundatorów – i to przed członkami tych organów zarząd będzie odpowiadał za szkody spowodowane swoimi decyzjami na drodze cywilnej.

 

  1. Odpowiedzialność zarządu wynikająca ze statutu

Zarząd jest przede wszystkim odpowiedzialny przed organem, który go powołał, za realizację misji organizacji i wypełnianie jej celów statutowych. Stąd w kompetencjach zarządu często jest sporządzanie planów rocznych, formułowanie długoterminowych strategii działania, następnie zatwierdzanych przez organ nadzoru i składanie sprawozdań z ich realizacji. Należy podkreślić, że naczelnym zadaniem zarządu jest takie prowadzenie spraw organizacji, żeby w sposób gospodarny, zgodny z jej etyką i misją, dążyła ona do osiągnięcia postawionych celów.

 

  1. Odpowiedzialności zarządu wynikające z aktów prawnych

 

3.1 Odpowiedzialność cywilnoprawna

Prawo cywilne przewiduje odpowiedzialność deliktową, czyli za czyn niedozwolony. Jak wynika z art. 415 Kodeksu cywilnego: Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.

A zatem, odpowiedzialność powstanie w związku z wyrządzeniem szkody, której sprawca ma obowiązek jej naprawienia, co przybiera formę odszkodowania. Przy czym zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. W tych też granicach naprawienie szkody obejmuje:

 

Jeśli więc członek zarządu NGO spowodował swoim zachowaniem, że organizacja ta poniosła szkodę, wówczas ma ona prawo domagać się od niego naprawienia tej szkody. Uchylanie się od tej odpowiedzialności może pociągnąć za sobą wniesienie przez NGO pozwu do sądu. Warto też pamiętać, że osoba prawna jest obowiązana do naprawienia szkody wyrządzonej z winy jej organu. Dotyczy to więc również NGO będących osobami prawnymi. Jak czytamy w jednym z wyroków: Chociaż stosunki między stowarzyszeniem a jego członkami nie mają z reguły charakteru cywilnoprawnego, dyskryminowanie członka przez odmowę świadczeń stosowanych względem innych członków stowarzyszenia stanowi naruszenie zasad współżycia społecznego, które może być samoistnym źródłem zobowiązania naprawienia wyrządzonej w ten sposób szkody na podstawie przepisów o odpowiedzialności za czyny niedozwolone (art. 415 kc).(wyrok SN z 21 grudnia 1970 r., sygn. akt I CR 517/70, opubl. OSP 1973/5/88).

 

Jednak za szkodę odpowiedzialny jest nie tylko ten, kto ją bezpośrednio wyrządził, ale również ten, kto inną osobę nakłonił do wyrządzenia szkody albo był jej pomocny. Odpowiedzialny jest także ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody (art. 422 Kodeksu cywilnego). Co istotne, przy rozstrzyganiu o odpowiedzialności pomocnika w wyrządzeniu szkody przez sprawcę jest wina tego pomocnika, a poza tym: nie musi to być wina umyślna czy rażące niedbalstwo wymagane dla odpowiedzialności osoby, która skorzystała z wyrządzonej szkody. Wystarczy zatem każde niedbalstwo (wyrok SN z 10 lipca 1975 r., sygn. akt I CR 399/75, opubl. LEX nr 7726).

 

3.2 Odpowiedzialność za zaległości podatkowe

Za zaległości podatkowe innych osób prawnych niż spółki kapitałowe lub spółki w organizacji, odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie organów zarządzających tymi osobami (art. 116a Ordynacji podatkowej). Dotyczy to także członków zarządu NGO.

 

Członkowie zarządu NGO będą więc odpowiadali solidarnie całym swoim majątkiem, jeśli egzekucja z majątku NGO okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu:

1)    nie wykazał, że:

a/ we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo

b/ niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego)

c/ nastąpiło bez jego winy;

2)    nie wskazuje mienia NGO, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie jej zaległości podatkowych w znacznej części.

Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, które powstały w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu. Zasady odpowiedzialności obejmują jednak także byłych członków zarządu. Co istotne, poza zobowiązaniami podatkowymi zasady tej odpowiedzialności dotyczą także zobowiązań wobec ZUS.

 


3.3 Odpowiedzialność karna

 

3.3.1 Odpowiedzialność z Kodeksu karnego

Członkowie zarządu NGO mogą też ponosić odpowiedzialność karną z Kodeksu karnego. Jak wynika z art. 296 Kodeksu karnego, osoba, która będąc obowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą m.in. osoby prawnej, przez nadużycie udzielonych mu uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na nim obowiązku, wyrządza jej znaczną szkodę majątkową, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.

Przewidziano też kilka sytuacji szczególnych, tj.:

1)    jeżeli sprawca wspomnianego przestępstwa działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat,

2)    jeżeli sprawca działa w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i wyrządza szkodę majątkową w wielkich rozmiarach – podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10,

3)    jeżeli sprawca, który wyrządza znaczną szkodę majątkową lub szkodę majątkową w wielkich rozmiarach działa nieumyślnie – podlega karze pozbawienia wolności do 3 lat.

Jednak nie podlega karze, kto przed wszczęciem postępowania karnego dobrowolnie naprawił w całości wyrządzoną szkodę.

 

Dodajmy, że jak wynika z art. 115 Kodeksu karnego:

1)    mieniem znacznej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 200 000 zł,

2)    mieniem wielkiej wartości jest mienie, którego wartość w czasie popełnienia czynu zabronionego przekracza 1 000 000 zł.

 

3.3.2 Odpowiedzialność z Kodeksu karnego skarbowego

Jak wynika z art. 9 § 3 Kks, za przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe odpowiada, jak sprawca, także ten, kto na podstawie:

– zajmuje się sprawami gospodarczymi, w szczególności finansowymi m.in. osoby prawnej.

Oznacza to, że odpowiedzialności karnej skarbowej będą podlegali, co do zasady, członkowie zarządu NGO pod warunkiem, że nie powierzyli prowadzenie spraw gospodarczych innym podmiotom.

 

3.4  Odpowiedzialność z tytułu ustawy o rachunkowości

Wśród członków zarządu organizacji powszechny jest pogląd, że za prowadzenie rachunkowości odpowiada księgowy. Tymczasem ustawa o rachunkowości jednoznacznie nakłada odpowiedzialność za poprawne prowadzenie ksiąg rachunkowych czy prawidłowe sporządzenie sprawozdania finansowego na kierowniku jednostki, którym najczęściej w organizacjach jest cały zarząd. Za brak prowadzenia ksiąg rachunkowych, prowadzenie ich nierzetelnie, niesporządzenie sprawozdania finansowego czy przedstawienie w nim nierzetelnych danych, odpowiadał będzie zarząd, a karą może być grzywna, pozbawienie wolności do 2 lat lub obie kary jednocześnie.

 

Oto lista odpowiedzialności kierownika jednostki wynikająca z tej ustawy:

– ustalenie i aktualizacje polityki rachunkowości;

– zapewnienie poprawności stosowanych zasad rachunkowości finansowej;

– złożenie w terminie sprawozdania finansowego do odpowiednich instytucji;

– powiadomienie o prowadzeniu ksiąg rachunkowych w innym miejscu niż siedziba;

– wybór zasad wyceny wartości posiadanego majątku;

– ustalenie dopuszczonych do stosowania dowodów księgowych;

– zapewnienie prowadzenia ksiąg rachunkowych;

– sporządzenie sprawozdania zgodnie z ustawą o rachunkowości / rozporządzeniem Ministra Finansów;

– wybór formatu sprawozdania finansowego;

– nadzór w zakresie rachunkowości.

 

Warto zwrócić uwagę szczególnie na ostatnią odpowiedzialność – nadzór. Nawet, jeśli zarząd przekaże dany obowiązek do wykonania innej osobie i ta przyjmie go pisemnie, to zawsze pozostanie odpowiedzialność sprawowania odpowiedniego nadzoru.

 

  1. Rekomendacje:

Pełnienie funkcji członka zarządu w organizacji pozarządowych nakłada wysoką odpowiedzialność na osoby, które tego się podejmują. Powinny być one świadome wszystkich obowiązków i konsekwencji (szczególnie karno-skarbowych, gdyż mają wpływ na ich osobisty majątek), jakie są związane z tą funkcją.

W zarządzie organizacji powinny znaleźć się osoby zarówno oddane misji organizacji, jak i posiadające umiejętności zarządcze, finansowe, współpracy z różnymi podmiotami.

 

Rekomendujemy:

4.1 Dla organizacji wspierających inne organizacje:

– włączenie modułu szkoleniowego o odpowiedzialności członków zarządu do cyklu szkoleń, przewidzianych z ich udziałem;

– stworzenie cyklu szkoleniowego dla kandydatów na członków zarządu organizacji, uwzględniającego rozważenie pełnienia tych funkcji z punktu widzenia różnych odpowiedzialności (prawnej, finansowej, karno-skarbowej, merytorycznej, kontaktów z innymi organizacjami, itd.);

– stworzenie publikacji (papierowej / elektronicznej) dla przyszłych członków zarządu, uwzględniającej ich odpowiedzialności i podpowiedzi praktyczne, jakie kompetencje są wymagane / poszukiwane;

– tworzenia narzędzi wsparcia (szkoleń, publikacji, forum wymiany doświadczeń) dla członków zarządów;

 

4.2 Dla organizacji:

– przy wyborze osób do zarządu warto na poziomie organizacji przemyśleć taki skład członków zarządu, żeby kolegialnie zapewniali oni bezpieczeństwo na różnych poziomach i rozwój organizacji.